Stara Kalwaria (1908-1942) tzw. Pierwsza Kalwaria

Góra przy kościele parafialnym była całkowicie niezagospodarowana. W 1891 roku proboszcz rozpoczął usuwanie drzew i wytyczył ścieżkę pod przyszłą drogę krzyżową. Niemożliwe jest chronologiczne ustalenie, kiedy powstały konkretne kaplice. Pewną pomocą są pisma wysyłane przez ks. Renkawitza do kurii poznańskiej z prośbą o władzę do poświęcenia kolejnych kaplic lub wyznaczenie kapłana, który tego dokona. Najczęściej tej władzy arcybiskup udzielał dziekanowi czarnkowskiemu, a gdy dziekanem został sam ks. Renkawitz, to jemu bezpośrednio. W 1893 roku na ścieżce kalwarii ustawiono krzyże z obrazami Drogi Krzyżowej. Pierwsze dwie stacje (I i IV) zostały poświęcone przez dziekana, ks. Maksymiliana Szaala 12 czerwca 1894 roku. Niespełna miesiąc później poświęcono kaplicę stacji VIII. Rok później, w 1895 roku, ks. Renkawitz poświęcił stację III i VI oraz figurę Jezusa uwięzionego, umieszczoną w ciemnicy. Tego samego roku, w pierwszą niedzielę lipca, odbył się pierwszy odpust ku czci Najdroższej Krwi Pana Jezusa, zapoczątkowujący tradycję odpustów na Kalwarii, która trwa aż po dziś.

18 października 1896 roku poświęcono figurę św. Franciszka z Asyżu, ufundowaną przez członków trzeciego zakonu franciszkańskiego. Obok figury ks. Renkawitz wyznaczył sobie miejsce, gdzie chciał spocząć i gdzie do dziś znajduje się jego grób. W tym samym roku rozpoczęto budowę Ogrójca, który poświęcono w 1897 roku, wraz z kaplicą stacji XIII i XIV.

W latach 1898-1899 budowano kaplicę stacji II. W 1901 roku poświęcono kaplicę Najświętszego Serca Pana Jezusa, zbudowaną pod XII stacją. W 1908 roku miało miejsce słynne włamanie do kościoła, w trakcie którego złodzieje wykradli m.in.. puszkę z Najświętszym Sakramentem. Jedną z Hostii znaleziono na polanie za Kalwarią, dziś jest to naprzeciw wyjścia z Kalwarii w kierunku Osiedla Górnego. Na tej polanie wzniesiono krzyż i przygotowywano budowę kaplicy wynagradzającej tę profanację. Niestety, nagła śmierć ks. Renkawitza w 1913 roku spowodowała, że tych planów nie zrealizowano.

20 września 1908 roku dokonano uroczystego poświęcenia pozostałych sześciu kaplic (ostatnią - stację XI, wzniesiono na krótko przed uroczystością) oraz erygowano Drogę Krzyżową. Tę datę przyjmuje się za uroczystość poświęcenia Kalwarii.

W 1912 roku Stolica Apostolska nadała przywilej odpustu zupełnego dla kościoła w Ujściu na święto Najdroższej Krwi Pana Jezusa, przypadające w pierwszą niedzielę lipca każdego roku.

I wojna śWwiatowa dokonała sporych zniszczeń na Kalwarii. Dokumenty powizytacyjne z 1921 roku wskazywały, że kaplice wymagają remontu, a zamek Belle Vue jest zrujnowany. Ówczesny proboszcz ks. Stanisław Dudziński podjął się przywrócenia Kalwarii do jej pierwotnej świetności.

W 1934 roku Stolica Apostolska nadała nowy przywilej odpustowy, a kroniki wskazują, że na uroczystości odpustowe tego roku przybyło czterdzieści pielgrzymek z całego regionu.

W trakcie II wojny światowej, w latach 1942-1943, Niemcy zburzyli wszystkie kaplice na Kalwarii. Do pracy przy wyburzaniu stacji wykorzystywali Żydów i Polaków, przetrzymywanych w obozie pracy. Czego nie wyburzono rękoma, wysadzano ładunkami wybuchowymi. Gruz ze zburzonych budowli wykorzystano do utwardzenia ścieżki, a Kalwarię nazwano Górą Wolności i przeznaczono wyłącznie dla ludności niemieckiej.

WYGLĄG POSZCZEGÓLNYCH STACJI

STACJA I

Pierwsza stacja Starej Kalwarii została wybudowana w 1893 roku w stylu neogotyku angielskiego. Obraz do niej ufundował Ludwik Frankiewicz z Poznania. Stacja została wybudowana na wprost wejścia do zakrystii, w formie czworobocznej wieży z czerwonej cegły, ozdabianej kolorowym szkłem. Posiadała szerokie, potrójne wejście bez drzwi czy krat. Projekt, według którego została zbudowana, został nagrodzony na wystawie w Paryżu. Nad głównym portalem umieszczono płaskorzeźbę głowy Chrystusa w koronie cierniowej. Zwieńczenie stacji to rząd zrębów, podob-nie jak w basztach obronnych, na których umieszczono betonową monstrancję, ozdobioną kolorowym szkłem. Stacja miała siedem metrów wysokości i cztery metry szerokości. Posiadała podziemia, w których urządzona była Ciemnica – w niej znajdowała się figura Jezusa uwięzionego.

STACJA II

Druga stacja Starej Kalwarii została wybudowana w latach 1898-1899. Jej fundatorami była rodzina Bilażewskich z Poznania, którzy w podziemiach tej kaplicy utworzyli swój rodzinny grobowiec. Na czterech prostokątnych filarach, ozdobionych ciemnym i czerwonym szkłem, spoczywał architraw z napisem „Ojcze, przyszła godzina”.
Powyżej znajdował się tympanon z alegoriami cnót. Jezus, siedzący z rękoma wyciągniętymi w kierunku ludzi, oznaczający miłość; klęcząca postać mężczyzny z kotwicą w ręku, oznaczająca nadzieję; kobieta z krzyżem w ręku, wpatrująca się w Chrystusa, oznaczająca wiarę. Powyżej znajdował się łuk zdobiony jednokolorową mozaiką, a na nim piaskowa figura pelikana karmiącego pisklęta własną krwią. Po bokach kaplicy były ustawione małe filary mozaikowe autorstwa ks. Renkawitza.

We wnętrzu tej kaplicy znajdowała się rzeźba trzech figur gipsowych naturalnej wielkości – żołnierza podającego krzyż Jezusowi, Jezusa z rękoma wyciągniętymi w stronę krzyża i oczami zwróconymi ku niebu oraz uczonego w Piśmie, spoglądającego na Jezusa, ze zwojem w ręku. W tej kaplicy, wczasie budowy kościoła parafialnego (1905-1906), odbywały się Msze święte, a także uroczystości odpustowe (przed zbudowaniem XII stacji).

STACJA III

Stacja trzecia Starej Kalwarii umieszczona była na skarpie, obok stacji drugiej. Zbudowana i poświęcona w 1895 roku, miała kształt groty z kawałków stopionej cegły. W środku wnęki ustawiono figurę Chrystusa przygniecionego krzyżem. Po bokach znajdowały się zarysy dwóch baszt. Wysokość kaplicy wynosiła trzy metry, a szerokość 2,5 metra.

STACJA IV

Kaplica czwartej stacji została wzniesiona na drugim łuku trasy Drogi Krzyżowej. Zbudowano ją w stylu mauretańskim, z elementami sztuki islamskiej. Dwie boczne kolumny wspierały łukowate sklepienie, całość obłożona była kawałkami zielonego i szarego szkła. Pośrodku umieszczono napis łaciński „Sancta Maria ora pro nobis (Święta Maryjo, módl się za nami)”. Wnęka wewnętrzna była głęboka, tworząc prostokątną absydę. Kaplica była przykryta dwuspadzistym dachem. Poświęcono ją, wraz z pierwszą stacją, 12 czerwca 1894 roku. Obok stacji znajdowały się groby oraz figura Matki Bożej (o czym można przeczytać dalej). Cały ten łuk Drogi Krzyżowej można więc nazwać „zakątkiem maryjnym”.

STACJA V

Za grobami, na skarpie, umiejscowiono stację piątą. Przypominała ona mur, wewnątrz którego znajdowała się absyda z półkolistym wejściem. Frontowa ściana została wykończona szarą zaprawą wapienną.
Nad wejściem umieszczono tekst „Błogosławieni miłosierni”. Nad nim umieszczono trzymetrowy, mozaikowy krzyż wykonany przez ks. Renkawitza, a u dołu tego krzyża w owalu umieszczono napis „Sequere me (Pójdź za Mną)”.

Po bokach znajdowały się mozaiki pędów róży, wykonane z łupków szklanych. Wewnątrz kaplicy wykonano mozaikowy ołtarz, przedstawiający Szymona Cyrenejczyka pomagającego nieść krzyż Jezusowi.

STACJA VI

Na trzecim zakręcie Drogi Krzyżowej wybudowano w 1895 roku kaplicę stacji szóstej. Jej styl nawiązywał do świątyń rzymskich, w których w pierwszy wiekach Kościoła urządzano świątynie chrześcijańskie. Budowla miała kształt ośmiokąta, bogato zdobionego szkłem, o bokach długości 2,5 metra. Wejście do kaplicy to przedsionek o wymiarach 2x1,5 metra, składający się z dwóch doryckich kolumn, połączonych tympanonem z okiem Opatrzności Bożej. Ściany wewnętrzne wyłożono szklaną i porcelanową mozaiką. Nad ołtarzem, na którym można było sprawować Msze święte, widniała płaskorzeźba z postaciami – Chrystusa z krzyżem, spoglądającego na św. Weronikę, która trzyma w dłoniach chustę z Jego wizerunkiem. Dalej Matka Najświętsza pocieszana przez Marię Magdalenę oraz rzymscy żołnierze i faryzeusz.

STACJA VII

Kaplica stacji VII znalazła się na czwartym zakręcie, naprzeciw figury św. Franciszka i późniejszego grobu budowniczego
Kalwarii. Zbudowana była na wzór średniowiecznych baptysteriów, na planie sześciokąta, i przykryta kopułą w stylu bizantyjskim. Wieńczyła ją latarnia z krzyżem. Całość budowli była obłożona łupkiem kamiennym z fragmentami porcelanowej mozaiki. We wnętrzu znajdowała się mozaika z białej masy, przedstawiająca drugi upadek Jezusa pod krzyżem. Przy tej stacji znajdowała się boczna ścieżka, prowadząca prosto do kaplicy Serca Jezusowego i dalej do stacji XIV lub, skręcając w prawo, prowadząca do Ogrójca. Dziś zachowała się jedynie jedna część tej ścieżki, prowadząca do miejsca gdzie znajdowała się kaplica Serca.

STACJA VIII

Stacja VIII została wybudowana przy rozwidleniu ścieżek – jedna prowadziła ku kolejnym stacjom, a druga bezpośrednio do XII stacji. Była to pięciokątna kaplica otwarta, zamurowano jedynie przestrzenie pomiędzy tylnymi kolumnami, gdzie
umieszczono obraz stacyjny. Zbudowano ją na styl pergoli, o spiczastym, ostrosłupowym dachu, nawiązującym do zwieńczeń budowli romańskich. Całość oparta była na kolumnach połączonych ze sobą łukowatym sklepieniem. Nad każdym z nich wznosił się trójkątny tympanon, zdobiony bogato mozaiką. Środkowy zawierał dwie szklane tablice ze złotymi liczbami Dekalogu. Wychodziły z nich palmowe liście wykonane z zielonego szkła. Została poświęcona 1 lipca 1894 roku.

STACJA IX

Kaplica stacji IX, umiejscowiona na ostatnim łuku Drogi Krzyżowej, była jedną z najbardziej charakterystycznych. Zbudowano ją bowiem na wzór meczetu muzułmańskiego, z dwiema kolumnami zakończonymi charakterystycznymi, okrągłymi kopulami, zwieńczonymi iglicami. Fasada z szarego tynku została ozdobiona szklanymi mozaikami z wyobrażeniem ciemno-błękitnych wazonów, z których wyrastały kwiatowe pędy. Nad wejściem znajdowały się ciemnogranatowe symbole cnót teologalnych – kotwica, krzyż i serce. W środku znajdowała się figura stacyjna z białej masy szklanej.

STACJA X

Tuż obok stacji IX znajdowała się kaplica stacji X. Była to pieczara wkomponowana w skarpę, do której przylegała.
Wewnątrz, w niszy skalnej, umieszczono figurę Jezusa odzieranego z szat przez dwóch żołnierzy.

STACJA XI

Kaplica stacji XI, wybudowana w 1908 roku, była ostatnią którą wzniesiono na Kalwarii. Była to budowla o łącznej wysokości ok. trzech metrów, podzielona na trzy segmenty. Wyglądem przypominała tabernakulum. Pierwszy poziom to metrowe, murowane wzniesienie obłożone bryłami czarnego szkła. Na nim ustawiono właściwą kaplicę, bogato pokrytą mozaiką ze szkła i kamieni. Dwie boczne kolumny
podtrzymują łukowate sklepienie podzielone na pięć mniejszych części. W każdej z nich widnieje monogram – od lewej Maryi (S.M.), Chrystusa (greckie Alfa, Chi i Ro, Omega) oraz św. Józefa

(S. J.). Pod figurą stacyjną umieszczono jasnozieloną mozaikę, przedstawiającą Baranka w ramce z żółtego szkła. Do tego wyobrażenia nawiązuje mozaika Baranka w ołtarzu głównym naszego kościoła parafialnego.

STACJA XII

Kaplica stacji XII była bez wątpienia największą i najbardziej okazałą kaplicą ze wszystkich osiemnastu budowli wzniesionych na Kalwarii. Była to bogato zdobiona, trzypoziomowa, okrągła kaplica, na której szczycie umieszczono figurę Ukrzyżowanego Chrystusa, Maryi, św. Jana i klęczącej św. Marii Magdaleny. Obramowanie szczytu kaplicy stanowiły łupki kamienne. Poniżej, w zagłębieniu umiejscowiono ołtarz mozaikowy. Wykonano go z mozaiki z zielonego szkła, umieszczono także przedstawienia narzędzi Męki Pańskiej – koronę cierniową, włócznię, trzcinę z gąbką, obcęgi, młotek i gwoździe. Absydę ołtarza zdobiły okienka z kolorowego szkła, podświetlane w czasie Mszy Odpustowych. Nad ołtarzem umieszczono tron do wystawiania monstrancji. Podtrzymywała go rzeźba z białego marmuru, przedstawiająca anioła ze wstęgą z napisem „Venite, adoremus (przyjdźcie, adorujmy”). Nad tronem znajdowały się płaskorzeźby dwóch aniołów adorujących kielich z hostią. Dookoła umieszczono pędy winorośli z zielonego szkła oraz złote kłosy pszenicy. Absydę obłożono niebieskim szkłem imitującym niebo.
Wewnątrz budowli umieszczono dwie oddzielne kaplice. Pierwsza, znajdująca się po lewej stronie ołtarza i za nim, poświęcona była świętej pokutnicy Marii Magdalenie. Wyłożono ją ciemnoniebieskim szkłem oraz błękitnymi kamieniami. Umiejscowiono tam figurę Marii klęczącej pod krzyżem. Figurę podarowała Magdalena Chwałkowska z Poznania. Nad wejściem do kaplicy umieszczono napis „Czyńcie pokutę”, a wewnątrz „Tu z Magdaleną będą pokutować i za me grzechy serdecznie żałować” oraz „Odpuszczają jej się wiele grzechów”. Wewnątrz znajdowały się także napisy „Ojcze, zgrzeszyłem przed Tobą i przed niebem”, „Idź, a nie grzesz więcej” oraz, tuż nad wyjściem, „Jeżeli pokutować nie będziecie, wszyscy zginiecie”. Na sklepieniu pośrodku umieszczono Baranka oraz klucze, jako symbol sakramentu pokuty, a także gołębicę i „róg obfitości”.

Nad ołtarzem wznosił się wąż miedziany, symbol ukrzyżowanego Chrystusa. Druga kaplica, do której schodziło się w dół to Czyściec.
W ścianach umieszczono czerwone szkła, które nadawały pomieszczeniu półmroku. Nad wejściem widniała alegoria nagłej śmierci – czaszka, z której wypełzał wąż kąsający motyla. Na ścianach kaplicy umieszczono napisy „Memento mori” oraz „We wszystkich sprawach twoich pamiętaj na ostateczne rzeczy twoje”. Naprzeciw wejścia znajdowała się płaskorzeźba, przedstawiająca męki dusz czyśćcowych
oraz aniołów i Maryję, którzy przynoszą im ulgę. Na ścianach kaplicy można było znaleźć alegoryczne przedstawienia modlitwy, postu i jałmużny (kadzidło, kielich z hostią, mirra, bicze, skarbonka), ukazujące skuteczną pomoc, jakiej można udzielić duszom czyśćcowym. Oprócz tego widniały tam palmy z czarnego szkła oraz monogramy IHS (Chrystusa) i MR (Maryi).

STACJA XIII

Kaplica stacji XIII była ruinami zamku z basztą, w której umieszczono kolorowe szkła. Wewnątrz znajdował się ołtarz stacyjny pod trzymetrowym krzyżem. Pod nim umiejscowiona była Pieta, której fragmenty możemy oglądać przy wejściu do kaplicy. Obok znajdowały się figury Józefa z Ary-matei i Nikodema. Na sklepieniu umieszczone były obrazy przedstawiające siedem boleści Maryi. Natomiast antependium ołtarzowe zdobione było złotym napisem modlitwy do Matki Bożej Bolesnej – „Zdrowaś Marya boleściś pełna, Ukrzyżowany z Tobą, opłakanaś Ty między niewiastami i opłakan owoc żywota Twojego, Jezus. Święta Marya, Matko Ukrzyżowanego, uproś nam krzyżującym Syna Twego, łzy pokuty teraz i w godzinę śmierci naszej. Amen.” Pomiędzy oknami, po prawej stronie widniała rzeźba Serca Maryi przebitego mieczem, a po lewej Serca Jezusa w koronie cierniowej.

STACJA XIV

Kaplica Grobu Pańskiego, czyli stacja XIV zbudowana była poniżej drogi, w kierunku plebani. Front kaplicy stanowiły cztery filary oplecione bluszczem ze szkła. Fasada, zakończona w sposób nieregularny, w centralnym miejscu nad wejściem zawierała hebrajski napis „I grób Jego chwalebny będzie”. Nad tym napisem umieszczono figurę Chrystusa Zmartwychwstałego z chorągwią w ręku. Wewnątrz kaplicy znajduje się figura Jezusa złożonego do grobu, przy którym z dwóch stron wartę pełnią legioniści rzymscy. Nad figurą umieszczono klęczących aniołów po obu stronach monstrancji.

OGRÓJEC

Pod kaplicą XIV stacji (dziś kilkanaście metrów nad ogródkiem ministranckim), znajdował się Ogrójec. Była to sztuczna góra zbudowana z wapieni kamiennych, sprowadzanych z Turyngii. Była to budowla dwupoziomowa, w których umieszczono kamienne figury. Na górnym poziomie umieszczono modlącego się Jezusa oraz anioła z krzyżem i kielichem w ręku. W niższej grocie znajdowały się figury śpiących Apostołów - Piotra, Jakuba i Jana. Z kaplicy Grobu do Ogrójca prowadziły schody.

KAPLICA SERCA JEZUSOWEGO

U podnóża XII stacji, na skarpie, wybudowano w 1901 roku kaplicę Serca Jezusowego. Była to okrągła budowla z czerwonej cegły, wyglądem przypominająca basztę. Wieża zwieńczona była złotym kogutem, symbolem czujności. Wejście do kaplicy było łukowate i widniał na nim metalowy krzyż. Wewnątrz nad ołtarzem znajdowała się naturalnej wielkości figura Jezusa. W antependium ołtarza umieszczono tablicę z napisem w języku polskim i niemieckim „O Najsłodsze Serce Jezusa, proszęć najgoręcej, spraw niech Cię kocham, kocham coraz więcej!”. Wnętrze wyłożono płytami marmurowymi w kolorze czarnym, brunatnym i szarym.

FIGURA MATKI BOŻEJ Z LOURDES

Grota Matki Bożej znajdowała się w tzw. „zakątku maryjnym”, w pobliżu IV stacji. Sama figura przetrwała wojnę i w 1976 roku znalazła swoje miejsce w nowej grocie, przygotowanej w skarpie, pod polaną krzyża błagalnego. Ustawiono ją na murowanym cokole, a skarpę wzmocniono cegłami i gruzem ze zniszczonej Kalwarii.

KRZYŻ BŁAGALNY

Krzyż ten znajdował się na polanie, naprzeciw miejsca, gdzie dziś stoi figura XIII stacji. Jest to miejsce znalezienia jednej z Hostii, skradzionych z kościoła parafialnego w nocy z 24 na 25 kwietnia 1908 roku. Złodzieje ukradli wtedy puszkę z Najświętszym Sakramentem, trzy kielichy, monstrancję i relikwiarz. Ani złodziei, ani skradzionych przedmiotów, ani tym bardziej Hostii Świętych nigdy nie odnaleziono. Jako przebłaganie za to świętokradztwo, ks. Renkawitz postawił w miejscu odnalezienia jednej Hostii drewniany krzyż przebłagalny, który miał być później zastąpiony odpowiednią kaplicą. Tego dzieła jednak nigdy nie dokończono.

FIGURA ŚW. FRANCISZKA Z ASYŻU I GRÓB BUDOWNICZEGO

Figura św. Franciszka została ufundowana przez członków trzeciego zakonu franciszkańskiego i poświęcona 18 października 1896 roku. Pod tą figurą, zgodnie z testamentem, został pochowany budowniczy Kalwarii ks. Franciszek Renkawitz, a jego grób znajduje się tutaj aż po dziś. W 2023 roku przy pracach porządkowych lektorzy odnaleźli fragment figury św. Franciszka, którą oczyścili i umieścili w jej właściwym miejscu, przy grobie ks. Renkawitza.

ZAMEK BELLE-VUE

Poza obszarem Kalwarii, na zboczu wzgórza, zbudowano punkt widokowy Belle-Vue, który w swojej formie przypomina zamek. Budowla posiadała oryginalnie dwie wieże, połączone ze sobą mostkiem, skąd rozciągał się widok na dolinę Noteci i ujście do niej Gwdy. Był to punkt wypoczynkowy, w którym urządzono kawiarnię, sprzedawano także pamiątki. Dochód ze sprzedaży przeznaczano na utrzymanie Kalwarii.
Zamek, choć ucierpiał w wyniku działań wojennych, jako jedyna budowla Starej Kalwarii nie został zniszczony przez Niemców. Do dziś jest piękną wizytówką tego miejsca, choć wymaga pewnych prac remontowych.
Od 1966 roku został przekształcony w kaplicę Grobu Pańskiego. Co roku, po zakończonej Liturgii Wielkopiątkowej, Najświętszy Sakrament jest tu przynoszony w uroczystej procesji, tutaj trwa całodzienne czuwanie i stąd wyrusza procesja rezurekcyjna w Poranek Zmartwychwstania.

Do dziś w wielu miejscach Kalwarii można odkryć ślady starych budowli. Jedyną budowlą, która prawie w całości przetrwała do naszych czasów jest zamek (Belle Vue), który Niemcy wykorzystywali jako punkt widokowy. Przy budowie Nowej Kalwarii odkryto także fundamenty i ruiny XIII stacji (wykorzystane do budowy nowej na tym samym miejscu). Przetrwały również podziemia II stacji (grobowiec rodziny Bilażewskich), wykorzystywany po wojnie jako Ciemnica. Poza tym w różnych miejscach znajdują się mniejsze fragmenty, charakteryzujące się przede wszystkim wtopionym, różnokolorowym szkłem, które zdobiło praktycznie każdą budowlę.