Wychodząc znów głównem wejściem z kościoła, zwracamy się na lewo i wstępujemy po kilkunastych kamiennych stopniach na pagórek poświęcony, Męki i Śmierci Pana Jezusa - już jesteśmy na Kalwaryi. I na tem miejscu uroczem, wśród drzew i zieleni, na widok pierwszych już kaplic, słodycz jakaś nieopisanam jakieś dziwnie łagodne rozczulenie, jakaś cicha i pełna błogość radości zalewa serce człowiecze i z lubem rozrzewnieniem wodzisz wzrok po pięknej Kalwaryi na której stanęłeś. I rzeczywiście jest ona też piękna, jedyna w swem założeniu, kształcie i ozdobie kaplic i kapliczek.

J. Bykowski, Kalwaria Ujska, Ujście 1910.

HISTORIA KALWARII

Historia Kalwarii Ujskiej rozpoczyna się wraz z objęciem parafii przez ks. Franciszka Renkawitza w 1890 roku. W 1891 roku proboszcz rozpoczął usuwanie drzew i wytyczył ścieżkę pod przyszłą drogę krzyżową. Dwa lata później na ścieżce kalwarii ustawiono krzyże z obrazami Drogi Krzyżowej. Pierwsze trzy stacje (I, IV i VIII) zostały ukończone w 1894 roku. Rok później, w 1895 roku, ks. Renkawitz poświęcił stację III i VI oraz figurę Jezusa uwięzionego, umieszczoną w ciemnicy. Tego samego roku, w pierwszą niedzielę lipca, odbył się pierwszy odpust ku czci Najdroższej Krwi Pana Jezusa, zapoczątkowujący tradycję odpustów na Kalwarii, która trwa aż po dziś.

W 1908 roku miało miejsce słynne włamanie do kościoła, w trakcie którego złodzieje wykradli m.in.. puszkę z Najświętszym Sakramentem. Jedną z Hostii znaleziono na polanie za Kalwarią, dziś jest to naprzeciw wyjścia z Kalwarii w kierunku Osiedla Górnego. Na tej polanie wzniesiono krzyż i przygotowywano budowę kaplicy wynagradzającej tę profanację. Niestety, nagła śmierć ks. Renkawitza w 1913 roku spowodowała, że tych planów nie zrealizowano.

20 września 1908 roku erygowano Drogę Krzyżową na Kalwarii. Ten dzień uznaje się za uroczystość poświęcenia Kalwarii.

W dokumencie, potwierdzającym tę uroczystość, ks. Renkawitz napisał: "(...) Ja, Franciszek Renkawitz, proboszcz ujski i dziekan czarnkowski, erygowałem, na mocy indultu, Drogę Krzyżową dnia 20 września 1908 roku na Górze "Kalwaria" obok kościoła parafialnego w Ujściu (...)".

W 1912 roku Stolica Apostolska nadała przywilej odpustu zupełnego dla kościoła w Ujściu na święto Najdroższej Krwi Pana Jezusa, przypadające w pierwszą niedzielę lipca każdego roku.

I wojna światowa dokonała sporych zniszczeń na Kalwarii. Dokumenty powizytacyjne z 1921 roku wskazywały, że kaplice wymagają remontu, a zamek Belle Vue jest zrujnowany. Ówczesny proboszcz ks. Stanisław Dudziński podjął się przywrócenia Kalwarii do jej pierwotnej świetności.

W 1934 roku Stolica Apostolska nadała nowy przywilej odpustowy, a kroniki wskazują, że na uroczystości odpustowe tego roku przybyło czterdzieści pielgrzymek z całego regionu. Te same kroniki mówią, że w okresie międzywojennym na odpust przybywało każdego roku około 20 tysięcy pielgrzymów. Przybywali oni dzień wcześniej i nocowali w stodołach oraz u gospodarzy. Msza odpustowa, jak to ma miejsce dzisiaj, odprawiana była przy XII stacji, a poprzedzona była procesją. Popołudniu odbywała się Droga Krzyżowa, a wieczorem Nieszpory z procesją wokół kościoła. Z odpustem nierozerwalnie związany był jarmark z budami i kramami.

W trakcie II wojny światowej, w latach 1942-1943, Niemcy zburzyli wszystkie kaplice na Kalwarii. Do pracy przy wyburzaniu stacji wykorzystywali Żydów i Polaków, przetrzymywanych w obozie pracy. Czego nie wyburzono rękoma, wysadzano ładunkami wybuchowymi. Gruz ze zburzonych budowli wykorzystano do utwardzenia ścieżki, a Kalwarię nazwano Górą Wolności i przeznaczono wyłącznie dla ludności niemieckiej.

Po wojnie, proboszcz ks. Jan Felicki podjął się dzieła odbudowy Kalwarii, powołując 16 stycznia 1946 roku Komitet Odbudowy Kalwarii. Pierwszym zadaniem była odbudowa XII stacji, której projekt, zgodnie z pierwowzorem, wykonał Józef Budnowski. 6 kwietnia 1946 roku starostwo w Chodzieży wydało zakaz budowy. W latach 1948-1957 ks. Felicki korespondował z dr. Zbigniewem Dalskim z Nowego Jorku, aby zainteresować Kalwarią Polonię Amerykańską i kard. Spellmanna. Niestety starania się nie powiodły. W 1958 roku ponownie próbowano zbudować stację XII, jednak władze się nie zgodziły. W tym samym roku na Kalwarii ustawiono drewniane krzyże ze stacjami. Dwa lata później, ówczesny wikariusz ks. Zimniewicz, podjął się ustawienia bramy wejściowej na Kalwarię i jej częściowego ogrodzenia. Za działania „niezgodne z prawem” parafia została ukarana.

W 1966 roku ówcześni wikariusze ks. Kaczmarek i ks. Maćkowiak rozpoczynają odprawianie wielkopostnych nabożeństw Drogi Krzyżowej na Kalwarii. W tym samym roku w zamku urządzono kaplicę Grobu Pańskiego i od tego momentu, co roku, po zakończonej Liturgii w Wielki Piątek, Najświętszy Sakrament jest przenoszony w procesji właśnie do tej kaplicy, aby w Wielkanocny Poranek wyruszyła stąd procesja rezurekcyjna. W 1969 roku w kaplicy Grobu zbudowano ołtarz autorstwa Kazimierza Kościańskiego.

W 1968 roku nowy proboszcz ks. Florian Łodzig podjął decyzję o odbudowie Kalwarii w formie figurowej. Po kilku lat zbierania funduszy, na jego zlecenie rzeźbiarz Jerzy Sobociński wykonał figury czternastu stacji oraz Ogrójca. Ustawiono je w ciągu jednego dnia, 2 czerwca 1974 roku. Zostały poświęcone trzy dni później przez abp. Antoniego Baraniaka.

Kolejne lata nie przynosiły żadnych zmian w kwestii odbudowy Kalwarii. Z ważniejszych prac wykonano jej elektryfikację i zamontowano oświetlenie.

Nową szansą dla Kalwarii były działania podejmowane od 1997 roku przez ówczesne władze Ujścia i proboszcza ks. Mariana Kozłowskiego. Najpierw Kalwarię wpisano do rejestru zabytków pod względem walorów przyrodniczych. Miało to pomóc w pozyskiwaniu środków na odbudowę kolejnych kaplic. Udało się zbudować cztery stacje - drugą (1998), pierwszą i dziesiątą (1999) oraz trzynastą (2000). W 2001 roku rozpoczęto prace nad kaplicą Grobu Pańskiego (XIV stacją), które przerwano i do dziś niekontynuowano. Projekt odbudowy zakładał wzniesienie budowli na wzór przedwojennych, jednak w nowoczesnym wydaniu, często dosyć mocno odbiegającym od oryginalnych kaplic. Projekt został przygotowany przez Roberta Sobocińskiego i Jerzego Suchanka.

W 2010 roku po raz pierwszy wystawiono „Pasję” na Kalwarii, przygotowaną przy współpracy ówczesnego proboszcza ks. Roberta Różańskiego, lokalnych władz i instytucji.

W 2020 roku zawiązał się kolejny komitet ds. odbudowy Kalwarii, który chciał odbudować Kalwarię z dokładnym odwzorowaniem wszystkich budowli według zamysłu ks. Renkawitza. Niestety pandemia COVID-19 sprawiła, że prace się w ogóle się nie rozpoczęły.

W 2022 roku, gdy proboszczem był ks. Bogdan Spychaj, zawiązała się grupa osób odpowiedzialnych za poszczególne stacje, którzy dotychczas praktycznie niezauważalnie troszczyli się o nasze dziedzictwo. W 2023 roku przeprowadzono odbudowę X stacji, aby bardziej nawiązywała do swojego pierwowzoru. Rozpoczęto także niezbędne prace remontowe zamku-kaplicy Grobu Pańskiego. We wrześniu tego samego roku celebrowano 115 rocznicę poświęcenia Kalwarii pod przewodnictwem dziekana Kapituły Prymasowskiej ks. infułata Bogdana Czyżewskiego.